OKRES ROMAŃSKI

Tradycję miejscową utrwaloną przez Długosza, odrzucają współcześni historycy. Przypisują oni założenie klasztoru Bolesławowi Krzywoustemu, opierając się na kronice Bogufała z XIII w. "Ten bowiem Bolesław na Lysej Górze opactwo zakonu Św. Benedyktyna ufundował na cześć Trójcy Przenajświętszej". Prawdopodobnie powstanie klasztoru świętokrzyskiego łączy się z pokutą Krzywoustego za oślepienie brata.

Kościół wówczas wzniesiono w stylu romańskim. Jednonawowy, sklepienia półwalcowe, ściany grube przeprute małymi oknami. Bryła prosta, masywna. Z tego kościoła zachowł się fragment ściany północnej od strony ktużganku (dług. 18 m z małym oknem).

1260r. Tatarzy mordują zakonników i niszczą klasztor. Odbudowuje go Bolesław Wstydliwy.

Za panowania Ludwika Węgierskiego 1370 r. Litwini rabują opactwo świętokrzyskie.

W XIII i XIV w. Św. Krzyż staje się ogniskiem kultury i sławnym miejscem pielgrzymkowym. (Relikwie Krzyża Św.).